TARİHÇESİ
Çandarlı (Pitane) yöresinde, tarih öncesi izler M.Ö. 4000'li yıllara dek uzar. Söylenceye göre Amazon kadın savaşçılar, yöreye egemen olmuşlar ve Pitane başta olmak üzere bir çok kıyı kentin kurucusu olmuşlardır. Anlamı; kadın kenti, kraliçe kenti olan Pitane sözcüğü de buradan gelmektedir.Çandarlı'nın akıl almaz tarihi araştırıldıkça bir çok uygarlığın yörede varlık gösterdiği anlaşılmıştır. Bu uygarlılardan bazıları şunlardır. Hititliler, Lidyalılar, Persler, İonyalılar, Romalılar, Bizanslılar, Selçuklular, Saruhanoğulları, Karesioğulları ve Osmanlı İmparatorluğu.
Selçuklu Devlet'inin yerini alan beylikler (Saruhanoğulları ve Karesioğulları) adım adım yöremizi Bizansın elinden alarak Türk beldesi yapmışlardır. Çandarlı'nın Türkler tarafından fethi birden olmuş değildir. Zaman zaman Türklerin eline geçtiği, sonra yine bırakıldığı anlaşılmaktadır. Ancak kesin olarak alınması sorulursa bunun tarihi 1302'den sonradır. Çünkü bu tarihte Bergama ve çevresi Bizanslılarca boşaltılmıştır. Bizansın geri çekilmesinden sonra da Türkler bu bölgeye yerleşmeye başlamıştır.
PİTANE (KURULUŞU)
Bergama ve Çandarlı yöresinde prehistorik buluntulara rastlandığını ve sadece buna bakarak yörede yerleşmenin tarih öncesi evreye dayandığı anlaşılmaktadır. Seramik parçalarının Yortan ve Truva I, Truva II ile eşdeğer olması da bu savımızı güçlendirmektedir. M.Ö. III bine kadar inebilmekteyiz.Pitane Amazon söylencesinde savaşçı kadınlar tarafından kurulduğu dile getirilmiştir. Oysa bu Amazonların kurduğu Smyrna, Pitane gibi kentler Hellenistik dönemden önce de vardı. Örneğin Smyrna (İzmir) da M.Ö. II bin'de Bayraklı'da yerleşim mevcuttu, Olsa olsa Hellenistik dönemde bu kentlerin yeniden kurulduğu söylenebilir.
PİTANE (ADININ KÖKENİ)
Yapılan dil bilim araştırmalarına göre sonu (na) ile biten özel adlar luwi dil kökenidir ve Anadolu adıdır. Dolayısıyla Smyrina, Atarna, Pitane sözcükleri Hitit öncesinde Anadolu'da kullanılmaktadır ve tarih olarak M.Ö. II bine gitmektedir. Öte yandan Ane-ana bitişli sözcükler Hitit dilinde ek olarak kullanılmaktadır. Bu sav da bizi hem Anadolu kökenine götürür, hemde M.Ö.II bin içinde varlık bulmamıza yol açar. Sonuç olarak Pitane adı Yunan kökenli değil, Anadolu kökenlidir. Böyle olunca da Helenistik dönem olan M.Ö.VI-V yy.'lardan daha geriye M.Ö.II bin başlarına ilişkin etimolojik konum belirlemek mümkün olmaktadır. Pitane sözcüğünü anlamında kadın kenti, ana kenti, kraliçe kenti, Amazon kenti ve giderek dinsel kadın kenti yanı tanrıça kenti anlamına ulaşmaktayız. Böylece Amazonlar da önce Anadolu'nun anaerkil toplumu ve Anadolu'da en saygı gören tanrıça Kibele tapkısı kentte adını vermiştir diyebiliriz. Tüm Amazon kentleri Batı Anadolu kıyılarındadır ve dolayısıyla Sparta'ya buradan göç ve yerleşme olduğu anlaşılmaktadır. Daha ilginci bu göç ve yerleşme Amazonlarla da ilgili değildir. Anadolu'nun en eski yerleşik halkı Lelegeler buraya göç etmişlerdir. Anadolu'nun en büyük tanrıçası Kibele orada Artemis olarak yaşatılırken Amazonlar gibi Anadolu söylenceleri de oraya taşınmıştır. Demek ki Amazon kültürü aslında ana erkil Anadolu halkını, Kibele kültürünü bir mayasıdır ve Leleglere kadar dayanmaktadır. Pitane adlı ana-kraliçe Çandarlı'yı, Kyme'yi ve Priene kentini kurmuş, ama Çandarlı'ya adını vermiştir.
AMAZONLAR KİMDİR ?
“Hititlerin Kadın Süvarileri” tanımını getirir. Çünkü atı ilk olarak Hititler evcilleştirmişler ve savaşlarda kullanmışlardır. Yayı germek ve daha rahat ok atabilmek için kızlık çağlarında bir memelerini dağlamışlardır. Sparta da kadınların askere alındığı ve sağ memelerini yok ettiklerini duymuşsunuzdur. Ancak asıl Amazon yurdunun Anadolu’nun Karadeniz kıyılarında ve Kafkasya’da olduğu ileri sürülür. Libya’dan buralara geldikleri de söylenir. Amazonlar, ata binen ve son derece çevik savaşçı kadınlar topluluğudur. Tarım ve kent yaşamıyla erkekleri uğraşmakta kendileri avcılık ve savaşçılıkla geçinirlermiş. Ana egemenliği kadın etkinliği denebilir. Fakat aile yaşantısı olup olmadığı da tam bilinmemektedir. Bu avcı kadınların toplu yaşadıklarına, savaşlar verdiklerini, zaman zaman komşu halkların erkekleriyle cinsel ilişki kurduklarını bu geçici ilişkiden doğan erkek çocuklarını babalarına gönderdikleri, kız çocuklarını ise yanlarında eğittiklerini eski kitaplardan öğrenmekteyiz. Strabon Herodot, Diodoros gibi yazarlar Amazonların kimliğini, yurtlarını ve nasıl Anadolu’ya geldiklerini biraz farklı anlatırlar. Amazonlar kraliçesi Myrina önderliğinde Amazonlar yurtlarında kalkmışlar ve yollara düşmüşler hatta düşsel Atlantis Ülkesine kadar gitmişler orada söylencelerde geçen Gorgo canavarlarını alt etmişler ve Yunanistan’a konmuşlar. Helenlere yenilip tutsak olmuşlar ancak yolda korsanları boğup gemileri ele geçirmişler. Böylece Karadeniz’e ve Ege kıyılarına dağılmışlar. Yerleştikleri yerlerde koloni kentler kurmuşlar. Bu kentler Smyrina, Myrina, Mytilena, Elaia, Anaia, Gryneia, Kyma, Pitane, Latoreia ve Ephesos’dur. Pitane’yi bir Amazon Kraliçenin kurmuş olduğu, Ana Tanrıça Kibele inancının yaygınlığı, kadının üreme özelliğini üstün görüldüğü, arkeolojik buluntular arasında çokça rastlanan idol denilen küçük kadın heykelciklerin varlığı bunları doğrulamaktadır. Amazon sözcüğü memesiz anlamına gelir ki yöremizde savaşçı kadınları bir memelerini böyle bir işlem yaptıkları da bilinmeyen bir yöntem değildir.
ÇANDARLI ADININ NERDEN GELDİĞİ
Pitane diye bildiğimiz ilkçağlardan beri izlediğimiz tarihi bir kent olan Çandarlı ortaçağ içinde önemini yitirmiş, Bizans ve Ceneviz güdümünde kalmış, Türk egemenliği altına girince kıyı kent olması nedeniyle pek ilgi görmemiştir. Çünkü Türkler göçebe gelenekler içinde bozkır kültürü etkisi ile deniz, göl ve ırmaktan yararlanmayı pek düşünmemişlerdir. Sonra adalar ve deniz kıyıları tehlikeli gibi görünmüştür. Bu durum karşısında ancak devlet politikası Türk halkını deniz kıyılarına çekebilir, denizci, gemici, levent olmaya özendirilebilirdi. II.Murat (1420-51) ünlü sadrazamı Çandarlı Halil Paşa devlet geleneği olan soylu bir aileden geliyordu. 24 yıllık sadrazamlık görevi süresinde denizciliğe, donanmaya ve dolayısıyla kıyı kentlere ilgi gösterdi. II.Murat ve Fatih döneminde bölge de Türkleştirme etkinlikleri çok büyük bir hızla gelişti. Çandarlı Halil Paşa Cenevizlilerden kalma köhne kaleyi yeni baştan ele alıp inşa ettirdi. Türkler denizcilik bilmiyordu ama beş burçlu 16 metre yükseklikte bir surla çevrili kale olunca artık buraya yerleşebilirlerdi. Böylece kenti Türk yerleşmesine açan, müslüman halkın oturduğu bir kent olmasını sağlayan Halil Paşa görevini yapmıştı. Halk da Pitane adını bırakıp Türk İslam dönemi damgasını taşıyan bir ad buldu, yapan paşanın adı olan Çandarlı sözcüğünü seçtiler. Bu ad verme halkın kendi süzgecinden damıtılmış olarak ortaya çıkmıştır. Yani bir kurul, bir meclis, meşrevet yaparak değil. Çandarlı adının ortaya çıkış tarihi olarak xv.yüzyılın ikinci çeğreği demek doğru olur. Çandarlı adının anlamı Halil Paşa' nın sanı diyebiliriz. Çandarlı Paşa ailesi aslında Ankara' nın Nallıhan ilçesine bağlı Cendere köyündendir. Yani aslı Cendereli olup giderek yazıp söylemlerde Çandarlı adını almıştır. İşte Pitane' ye Çandarlı adından önce Asar ve Hisar adı verilidiği, bunların her ikisinin birden kullanıldığı, hatta xv. yüzyılda Çandarlı adı benimsenmesine karşın Asar ve Hisar adlarının söylene geldiği anlaşılmaktadır.